ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ Ե՞Ս ԵՄ

Այս հոդվածը քաղաքական ենթատեքստ ունեցող առաջին և թերևս վերջին գրառումս է (չեմ սիրում այս թեման): Բնավ նպատակ չունեմ  որևէ մեկին կամ որևէ խմբի ինչ-որ  բան ակնարկելու, և գրելիքս պաշտպանություն կամ քննադատություն չէ, ուղղակի Հայաստանի Երրորդ Հանրապետության  անկախության 20-ամյակին ընդառաջ շատերի պես իմ մեջ էլ զարթնեց «պատրիոտիզմը» ես էլ ուզեցի ասել «Հայաստանը ես եմ», բայց չկարողացա... Մտքերս լույսի արագությամբ սուրացին պատմության ու անցյալի մասին գիտելիքներիս կիսադատարկ գրադարակով, քննադատեցին շատերին, պարսավեցին, ամոթանք տվեցին, մյուսներին մի փոքր գովեցին, ոմանցով հպարտացան, բայց Հայոց անկախության 20-ամյակի առաջ կանգ առան շիկնած ու ամոթխած, ինչպես հեքիաթի պառավը՝ տաշտակի, կոտրված տաշտակի առաջ: Ու ես հասկացա, որ մեկ մարդով, առավել ևս ինձանով Հայաստան չի լինի: Ինչո՞ւ: Որովհետև ես էլ, դու էլ, նա էլ, նրանք էլ, մենք բոլորս այսօր մի-մի բիբլիական Կայեն ենք, որ առանց ինքներս մեզ հաշիվ տալու եղբոր վրա «ձեռք ենք բարձրացնում»: Իսկ արդյո՞ւնքը: Արդյունքը անկախ Հայաստանի երկատումն է, եռատումը, քառատումը... Զավթիչ-տիրաններն են ասել. «Բաժանի´ր, որ տիրես»: Մտքերս հիշեցրին վաղուց կարդացած մի հոդված, որ 20-րդ դարի սկզբին լսելով մի ծեր ու փորձառու անգլիացուց` գրի է առել ռուս ականավոր կրոնափիլիսոփա Իվան Իլյինը (1883-1954թթ): Վերընթերցեցի և տողերի միջև կարդացի անցած 20 տարիների հայաստանյան տարեգրությունը, 20-ամյա Հայաստանի ներկան:

Քաղաքացիական պատերազմ
/ազատ թարգմանություն/

Քաղաքացիական պատերազմը ատելության պայթյուն է, որին հաջորդում է համընդհանուր հրդեհը: Շատ հաճախ անուշադրության է մատնվում այն, թե որտե´ղ ու ինչպե´ս սկիզբ առավ այդ ատելությունը երկրում, և տպավորություն է ստեղծվում, թե հանկարծակի փոթորիկ բարձրացավ պարզկա օրով, սակայն իրականում ատելությունն ու թունոտությունը վաղուց էին ջրի երես ելել: Դասակարգային պայքարը նույն ինքը ծպտված քաղաքացիական պատերազմն է, իսկ քաղաքացիական պատերազմը ոչ այլինչ է, եթե ոչ բացահայտ և անողոք դասակարգային պայքար:

Քաղաքացիական պատերազմը համաճարակի նման է, այն ատելության փսիխոզ է, որն ավելի ու ավելի է տարածվում` ընդգրկելով հասարակության նորանոր շերտեր: Այդ փսիխոզը ճիշտ հասկանալու համար անհրաժեշտ է վերադառնալ միջին դարեր` մահազդու հիվանդությունների ժամանակաշրջան: Տպավորություն է ստեղծվում, որ մարդիկ այնպես են միմյանց վարակում ատելությամբ ու վրեժխնդրությամբ, որ բարոյական բոլոր արգելակներն ու հասարակական դրվածքներն աստիճանաբար կաթվածահար են լինում կամ ընդհանրապես շարքից դուրս են գալիս: Այդ ժամանակ է, որ ցնծում է չարի կամքը. ոչ ոք այլևս չի մտածում հաշտության մասին, ընկերն այլևս ընկեր չէ: Միջպետական պայքարում թշնամին չի արժանանում այնքան ատելության, որքան ազգակից հակառակորդը քաղաքացիական պատերազմում: Ոչ մի տեղ այդպես չեն պայքարում թշնամուն վերացնելու համար, որքան այստեղ...

Քաղաքացիական պատերազմը նման է երկրաշարժի. ամեն բան երերում է, ամեն բան քանդվում սոսկ այն տարբերությամբ, որ մարդիկ իրենք են  առաջ բերում այդ անվերջանալի երկրաշարժը և մոլեգնում են դրա մեջ: Ինչպես ասում էր մեծ փիլիսոփա Հոբբսը` մարդը մարդուն գայլ է դառնում: Կարգուկանոնի և անվտանգության մասին այլևս խոսք լինել չի կարող. վերանում է փոխադարձ վստահությունը, բոլորը շտապում են այլ կեցվածք որդեգրել և թաքցնել իրենց անկեղծ համակրությունները... Թշնամին ամենուրեք է և մատնությունը սպառնում է ամեն տեղ. քեզ ամենուր ականջ են դնում, նախանձում են, ատում են ու սպառնում: Աստիճանաբար վատթարագույն կրքերը թեժանում են, հայտնվում է մոռացված ատելությունը և ձգտում է դուրս ժայթքել: Ասպարեզ են գալիս համընդհանուր մատնությունն  ու հաշիվներ մաքրելու կոպիտ գործելաոճը:

Սա նաև բարոյականության համընդհանուր անկման ու կորստի շրջան է: Օրենքները լռում են կամ անդադար փոխվում... Ոչ ոք չգիտի` ի´նչն է օրինաչափ, ի´նչ է պետք, ի´նչն է թույլատրելի և ի´նչը` ոչ: Հանցագործները բացահայտ և անարգել գործում են` ձգտելով միանալ երկու ճակատներին էլ. նրանք ներթափանցում են ամենուր ու ներգրավում են բարոյապես թույլերին, այդ իսկ պատճառով սա դառնում է մեծ ու փոքր արկածախնդրությունների ժամանակաշրջան: Քաղաքացիական պատերազմի այս  արկածախնդիր մարդկանց հարկ է անմիջականորեն ու անհատապես հետևել` նրանց բնույթը հասկանալու համար. փառասեր ու իշխանության քաղցով, միանգամայն արմատներն ուրացած, բարոյազրկված այս մարդիկ քաղաքացիական պատերազմից մասնագիտություն են կերտում: Սեփական ժողովրդի աղքատությունը իրենց ոչինչ չի ասում, երկրի համընդհանուր կործանումը նրանք ամենևին չեն նկատում, անտարբեր են ազգային մշակույթի ոչնչացման հանդեպ: Դրանք անարմատ կարյերիստներ են, որ սովորույթ են դարձրել լողալ արյան մեջ և գումարներ հայթայթել կարևոր չէ ինչ միջոցով:

Այսպես, երկիրը, որտեղ ընթանում է քաղաքացիական պատերազմը, հյուծվում է, ինչպես մարախի հարձակումից կհյուծվեր և ավերվում է, ինչպես կավերվեր երկրաշարժից: Եվ որքան խիտ է բնակեցված երկիրը, այնքան ահռելի է ոռնում քաղաքացիական պատերազմը. հաղթանակ խոստանում է միայն անողոք գրոհը:

Գրո՞հ... Ո՞ւմ դեմ. սեփական ազգակիցների դեմ... Խաբեության, սադրանքի, կուրության ենթարկված համերկրացիների դեմ...

Հազիվ թե գտնվի հայրենիքի նկատմամբ ավելի մեծ չարագործություն, քան քաղաքացիական պատերազմ նախագծելը. նա, ով չի ուզում սովորել ուրիշի օրինակի վրա, թող գոնե պատկերացնի, թե ի´նչ պատասխանատվություն է կրելու դրանով իր վրա : Այս պարագայում գոյություն ունեն առաջնային 3 առաջադրանքներ. անթույլատրելի է ժողովրդի մեջ սոցիալական ատելության կուտակումը, պետք չէ թույլ տալ, որպեսզի այն վերաճի հուսահատության, հուսահատությունը չպետք է հանգեցնի քաղաքացիական պատերազմի:

Արդյոք չարժե՞ երջանիկ անվանել այն երկիրը, որտեղ լուծված են այս խնդիրները...»